مرجع کامل سیستم های صوتی ایران

هنگامی که یک کلید بر روی یکی از خطوط حامل قرار میگیرد،یک تن صدا یا همان نوت را به آن خط اختصاص میدهد.در نهایت با مشخص شدن نوت یکی از خطوط،نوت بقیه خطوط و فاصله ها نیز به رابطه ی با آن،مشخص میشوند.سه علامت کلید در موسیقی مدرن،استفاده میشود.یکی کلید سل،دیگری کلید فا و آخری کلید دو است.قرار دادن این کلید ها بر روی یک خط،باعث میشود نوت مرجع،نوت آن خط باشد.کلید فا،نوت فا در زیر نوت میدل c (یا دو در اکتاو 4)را معرفی میکند،کلید دو،خود نوت میدل c (دو در اکتاو 4)را معرفی میکند،و کلید سل،نوت سل بالای میدل c را معرفی میکند.در نوت نویسی مدرن موسیقی،معمولا کلید سل به طور گسترده به عنوان کلید تریبل استفاده میشود،و آنرا روی خط دومی قرار میدهند،و نشان سل در اکتاو چهارمی است.کلید فا،به کلید بیس معروف است و روی خط چهارمی قرار میگیرد،کلید فا در اکتاو سوم است.به کلید دو نیز کلید آلتو گفته شده و معمولا نوت دو اکتاو چهارم را بر روی خط سومی قرار میگیرد،یا تنور نام میگیرد و نوت دو در اکتاو چها(میدل c) را بر روی خط چهارم قرار میدهد.کلید ها به جای خطوط بر روی فواصل بین خطوط نیز میتوانند قرار گیرند اما این معمولا نادر تر است.

استفاده از کلید های مختلف در موسیقی این اجازه را میدهد تا بتوان موسیقی را برای همه ی ساز ها و صدا ها نوشت،بدون در نظر گرفتن رنج آنها.استفاده از کلید ها برای ساز ها و صدا های مختلف،اجازه میدهد تا هر بخش از نوت ها به راحتی بر روی خط حامل نوشته شوند و از خطوط لجر کمتری استفاده شود.به همین خاطر از کلید سل برای مجموع نوت های بالا تر،از کلید فا برای مجموعه پایین تر و از کلید دو برای نوشتن مجموعه ی وسط،استفاده میشود.ساز هایی که نوت هایشان ترنسپوز است اما میتوانند به عنوان اثتثنا واقع شوند،مثلا از یک کلید برای همه ی ساز ها در یک گروه استفاده شود،بدون در نظر گرفتن تن صدای متفاوت آن ساز ها،مثلا،حتی ساکسیفون بم،نوت هایش با کلید تریبل نوشته میشود.

مکان کلید ها بر روی خط حامل:از نظر تئوری،هر کلیدی میتواند بر روی هر خطی قرار گیرد.با پنج خط حامل و سه کلید،15 روش برای جای گرفتن کلید ها بر روی خط حامل وجود دارد.اما شیش تا از این حالت ها،زائد هستند چون کلید های دیگر،کار یکسانی را انجام میدهند مثلا،اگر کلید سل را روی خط سوم قرار دهیم،با کاربرد قرار دادن کلید دو بر روی خط پایینی،فرقی نمیکند و نوت ها یکسان خواهند بود.به همین دلیل از 9 روش باقی مانده که کارآمد تر هستند،استفاده میشود،روش هایی که از گذشته تا کنون بیش تر استفاده میشدند.این روش ها عبارتاند از:1-کلید سل بر روی خط اول2-کلید سل بر روی خط دوم3-کلید فا بر روی خط سوم4-کلید فا بر روی خط چهارم5-کلید فا بر روی خط پنجم.پنج روش دیگر،کلید دو میتواند بر روی هر خطی از پنج خط قرار گیرد اما در صورتی که در بالا ترین خط باشد کاربردش با کلید فا در خط سوم یکسان است برای همین گفتیم 9 روش،اما روش اخر یعنی دو بر روی خط پنجم نیز گاهی استفاده میشود.

حال هر کدام از این کلید ها،در هر موقعیتی قرار بگیرند به آن یک اسم داده شده تا بتوان بهتر از آنها استفاده کرد،اسم ها بر اساس تسیتورا هستند(راحت ترین محدوده ی آوازی،یا محدوده ی ساز).

امروزه اما تنها چهار کلید بیش ترین کاربرد ها را دارند،کلید تریبل،کلید بیس،کلید آلتو و کلید تنور.اما بین این ها نیز کلید های تریبل و بیس،با فاصله،بیش ترین کاربرد را دارند.کلید تنور برای دانگ صدای بالای برخی از ساز هایی که معمولا از کلید بیس استفاده میکنند کاربرد دارد.همانند ویولنسل،فاگوت،ترومبون.در حالی که کلید آلتو نیز بیش ترین کاربردش برای ویالا است.

معرفی فردی کلید ها:در این قسمت به برسی جزء به جزء کلید ها میپردازیم:

کلید های سل:

کلید تریبل:تنها کلید سل که امروزه از آن استفاده میشود،کلید تریبل است.به همین دلیل معنای کلید سل و کلید تریبل،امروزه با هم یکسان هستنداین کلید،بر روی خط دوم قرار گرفته و همچنین کلیدی است که بیش ترین کاربرد را دارد و توسط دانشجویان موسیقی برای اموزش دیدن استفاده میشود.در گذشته از این کلید برای صدا های تریبل تر استفاده میشد.ساز هایی که از این کلید استفاده میکنند،عبارت اند از:ویالون،فلوت،ابوا،کرآنگله،تمامی گروه های کلارینت،ساکسیفون،شیپور و کلارینت،کورنت،ویبرافون،زایلفون،ماندولین،فلوت ریکوردر،گیتار،نی انبان.یوفونیوم و شیپور باربیتون،گاهی به عنوان ساز های ترنسپوزی با 9 گام ماژور پایین تر،از این کلید استفاده میکنند،یا گاهی به عنوان ساز کنسرت از کلید بیس استفاده میکنند.

کلید سل همچنین،کلید خط بالای خط حامل گرند است در ساز هایی که خط گرند دارند مثل هارپ یا پیانو.همچنین بسیاری از نوت های بالا در ساز هایی که از کلید بیس استفاده میکنند همانند ویونسل،کنترباس،فاگوت،ترومبون،که همچنین از کلید تنور برای نوت های بالا شان استفاده میشود،از کلید سل برای نوشتن نوت های بسیار بالا شان که صدایی زیر دارند،استفاده میشود.از کلید تریبل برای صداهای سوپرانو،مزوسوپرانو،آلتو،کنترآلتو،و تنور نیز استفاده میشود.صدا های تنور معمولا در یک اکتاو پایین تر قرار دارند به همین دلیل برای نوشتن آنها از کلید اکتاو که در پایین توضیح میدهیم،معمولا استفاده میشود.

کلید ویالون فرانسوی:یک کلید سل بر روی اولین خط حامل،به کلید فرانسوی(فرنچ)،یا کلید ویالون فرانسوی نیز مشهور است.این کلید در قرن 17و 18 برای ویالون فرانسوی و فلوت،استفاده میشد.

کلید های فا:

کلید باریتون:هنگامی که کلید فا بر روی خط وسط یا سومی قرار گیرد،به آن کلید باریتون میگوییم.از این کلید در فرانسه برای نواختن کیبورد با دست چپ استفاده میشد،و همچنین قسمت های باریتونی یک آواز.کلید دو بر روی خط پنجم اما با این کلید تفاوتی ندارد اما استفاده از آن نادر است.

کلید بیس:تنها کلید فا که امروزه از آن استفاده میشود کلید بیس است.این کلید بر روی خط چهارم قرار میگیرد.به علت اینکه این کلید تنها کلید فا مورد استفاده امروزی است،معنای کلید فا و کلید بیس با هم تفاوتی ندارد.کلید بیس برای ساز های ویانسل،کنترباس،گیتار باس،فاگوت،کنترفاگوت،ترومبون،توبا و تیمپانی استفاده میشود،همچنین برای نوت های یوفونیوم و شیپور باریتون نیز از کلید بیس استفاده میشود هنگامی که در گام کنسرت نوشته میشوند،و گاهی اوقات برای نوت های پایین شیپور،باربیتون و صدای بیس نیز از این کلید استفاده میشود.همچنین نوت های صدای تنور نیز با کلید بیس نوشته میشود اگر تنور و بیس در یک خط بخواهند نوشته شوند.از کلید بیس برای خط حامل پایین ساز های دو خطی همانند هارپ و پیانو و ساز های کیبوردی استفاده میشود.چون ساز هایی همانند کنترباس و گیتار باس در یک اکتاو پایین تر نوت هایشان نواخته میشود به همنی منظور کنار کلامت کلید بیس یک علامت 8 قرار میگیرد که نشان دهنده ی اکتاو پایین تر است.

کلید بیس پایین:زمانی که کلید فا بر روی خط پنجم یعنی بالا ترین خط قرار میگیرد به آن کلید بیس پایین گفته میشود.

کلید های دو:

کلید آلتو:هنگامی که کلید دو بر روی خط سوم قرار میگیرد به آن کلید آلتو یا کلید ویولا گفته میشود.از این کلید برای ساز های ویولا و انواع آن،ترومبون آلتو،مندولین(مندولا)،استفاده میشود.همچنین برای صدا های کنتر تنور از این کلید استفاده شده و به کلید کنترتنور نیز معروف است.از این کلید برای ساز کرآنگله و همچنین گاهی برای کیبورد ها استفاده میشود.

کلید تنور:به کلید دو بر روی خط چهارم،کلید تنور گفته میشود.از این کلید برای انواع ویالا،ویالون تنور،قسمت های بالایی ساز هایی که از کلید بیس استفاده میکنند همانند فاگوت،ویانوسل،افونیوم،کنترباس،و ترومپت تنور استفاده میشود.از این کلید برای صدا های تنور نیز استفاده میشود.

کلید مزو سوپرانو:به کلید دو بر روی خط دوم کلید مزوسوپرانو گفته میشود.از این کلید سابقا در قرن 17 برای پارت های دوم ویولا استفاده میشد از این کلید امروزه استفاده خاصی نمیشود.

کلید سوپرانو:کلید دو بر روی خط اول کلید سوپرانو نام دارد.از این کلید برای دست راست ساز های کیبوردی استفاده میشد،در صدا های سوپرانو،و قسمت های دوم ویالون در موسیقی فرانسوی قرن 17.

کلا برای درک بهتر تاثیر کلید ها بر روی نوت به شکل زیر توجه کنید.کلید بر روی هر کجا که قرار میگیرد مکانی که یک نوت در آن قرار گرفته باعث عوض شدن تن صدای نوت میشود.

کلید ها به ترتیب:1-سوپرانو2-مزوسوپرانو3-آلتو4-تنور5-باربیتون.

دیگر کلید ها:

کلید های اکتاو:در ابتدای قرن 18،برای برخی از ساز ها که از اکتاو پایین تر استفاده میکردند همانند گیتار،از کلید تریبل استفاده میشد اما در اکتاوی پایین تر.اما برای مشخص شدن اینکه اکتاوی پایین تر است،از کلید دو دو فاصله ی خط سه و چهار استفاده میشد اما این کار امروزه کمتر رایج است،امروزه از یک عدد 8 در پایین کلید سل-تریبل استفاده میشود که نشان دهنده ی یک اکتا پایین تر بودن آن است،همچنین دو کلید سل بر روی هم،نشان دهنده ی اکتاو پایین تر هستند.همچنین برای نشان دادن اکتاو بالا تر از یک کلید سل با عدد 8 بر روی آن استفاده میشود.

همچنین یک کلید سل با علامت 15 بالایش،برای نشان دادن دو اکتاو بالا تر استفاده میشود.

یک کلید فا با علامت 8 در بالایش نیز نشان دهنده ی یک اکتاو بالا تر و با علامت 8 در زیرش نشان دهنده ی یک اکتاو پایین تر میباشد.

کلید های طبیعی:این کلید ها نیز همانند کلید دو،سل،فا،یک کلید برای خطوط حامل هستند اما بیش تر برای پرکاشن ها و ساز های کوبه ای،از این کلید به نام کلید پرکاشن نیز یاد میشود.ساز های کوبه ای تن صدای متغیر ندارند.برای همین،تنها ضرب های آن ها بر روی خط حامل قرار میگیرد.هر خط و هر فاصله در خطوط حامل بیان گر یک ضرب است.برای همین،فواصل و خطوط این کلید قانون خاصی ندارند و بیش تر قراردادی هستند.برای همین نیاز به شرح دادن هر یک از فواصل و خطوط میباشد.ساز های کوبه ای تن دار(همانند هنگ درام)از این کلید استفاده نمیکنند.تیمپانی و ساز های کوبه ای تن دار دیگر از کلید تریبل استفاده میکنند،بر روی خط گرند.

اگر کلید طبیعی تنها برای یک ساز کوبه ای استفاده شود،در آن صورت خط حامل شاید تنها یک خط داشته باشد.از این کلید برای ساز های غیر پرکاشنی دیگر که نوت های بدون تن متغیر را پخش میکنند نیز ممکن است استفاده شود،مثلا ضربه زدن بر روی بدنه ی یک گیتار،یا مثلا صدای دست زدن(کلپ)،یا هر ضربه ی دیگر.اما در نهایت،بیش ترین استفاده را برای نوشتن ریتم ها با علامت نوت x را بر روی خطوط حامل دارند،با جرئیاتی که نشان دهنده ی ریتم هستند.مثلا علامت ریتم 4/4.

تبلچر:برای گیتار و دیگر ساز های فرت دار،این امکان وجود دارد که از روش تبلچر برای نوت نویسی استفاده کنیم،علامت TAB به معنی کلید نیست و معنای مشخص کردن جای نوت ها را بر روی خط حامل نمیدهد،خطوط حامل برای نوت ها نیستند اما نشان دهنده ی سیم های ساز هستند مثلا برای گیتار از 6 سیم و برای گیتار باس از 4 سیم،و.... استفاده میشود.اعداد روی خطوط نشان میدهند کدام فرت باید استفاده شود.